Przeworskie cmentarze: Żydowski kirkut

Żydzi na samym początku bytności w Przeworsku, czyli już w połowie XV w. zorganizowali miejsce na cmentarz tuż za murem miejskim od strony północnej; mur biegł wzdłuż ówczesnej ulicy Długiej – obecnie Kazimierzowskiej.

 

W połowie XVIII wieku Żydzi licznie zamieszkiwali Przeworsk. Mieli dwie synagogi – jedną murowaną i jedną drewnianą oraz prywatną szkołę i cmentarz. Z czasem na cmentarzu zaczęło brakować miejsca na nowe pochówki i w 1798 r. Kahał Przeworski zwrócił się z prośbą do księżnej Lubomirskiej o wyznaczenie nowego miejsca na kirkut. Prośba ta wynikała z nakazu Cyrkułu Rzeszowskiego, który zarządził by Żydzi: „już więcej zmarłych grzebać nie ważyli się na dawnym okopisku, ponieważ to między chałupami jest ulokowane”. Nowy cmentarz usytuowany został na terenie gminy Budy Przeworskie, i pierwotnie obejmował 0,19 hektara powierzchni.

 

W latach 30. XX w. władze miejskie planowały poszerzenie drogi w sąsiedztwie szkoły żeńskiej. By to uczynić, niezbędna była zgoda Żydowskiej Gminy Wyznaniowej na wydzielenia kawałka ziemi ze starego cmentarza żydowskiego. Plan ten spotkał się ze sprzeciwem Gminy. Rada miejska uważała, „że jest konieczność poszerzenia drogi, bo ta była tak wąska, że nie mógł nią przejechać nawet jeden wóz”. Droga ta po otwarciu szkoły żeńskiej i sądu miała być główną drogą komunikacyjną przez miasto. Padały argumenty, że podobnie postąpiono z cmentarzem katolickim i Placem Mickiewicza (miejscem po dawnym kościele św. Katarzyny i cmentarzu). Odbyły się pertraktacje z zarządem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, za takim rozwiązaniem byli sami radni żydowscy, którzy przyznali że: „od 150 lat na cmentarzu tym nie było pochówków”. Ostatecznie zgodę uzyskano.

 

W czasie II wojny światowej na terenie cmentarza dochodziło do mordów ludności żydowskiej przez okupanta hitlerowskiego. Z tego okresu na tymże cmentarzu zachował się poniemiecki drewniany barak, w którym kwaterunek po zakończeniu działań wojennych znalazło 10 osób. W lutym 1945 r. Salomon Hass jako przedstawiciel Zarządu Żydowskiej Gminy w Przeworsku, zajął stanowisko wobec rozwiązania Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Przeworsku. Przekazał na własność Zarządowi Miejskiemu majątek „stanowiący własność gminy”, w tym cmentarz żydowski stary i nowy.

W 1950 r. zgodnie z decyzją Okręgowego Urzędu Likwidacyjnego w Rzeszowie przekazano Zarządowi Miejskiemu w Przeworsku realność dawnego cmentarza, jako majątek opuszczony i drewniany barak z lokatorami.

W 1957 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Przeworsku będąc jego właścicielem zawnioskowało o zamkniecie cmentarza pożydowskiego przy ul. Cmentarnej o obszarze 0,56 hektara uzasadniając to tym, że „na terenie Przeworska nie ma Obywateli pochodzenia żydowskiego i nie zachodzi potrzeba zachowania cmentarza w stanie użytecznym do grzebania zwłok”.

 

Pod koniec lat 50. XX w. na dawnym cmentarzu żydowskim przez krótki czas funkcjonował plac targowy do sprzedaży siana, słomy i drewna. Do czasu opracowania dokumentacji na zagospodarowanie placu byłego cmentarza żydowskiego Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej plac ten miał zaorać i obsiać trawą.

W 1969 r. na części cmentarza żydowskiego wybudowano tymczasowy przystanek autobusowy, a w 1984 r. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej/oddział w Jarosławiu, na jego dalszej części wybudowało plac manewrowy.

 

Opr. Małgorzata Wołoszyn

 

Pomnik pamięci Żydów pomordowanych w latach 1939-1944 przez hitlerowców. Postawiony przez Jana Sasaka w 1990 r. w miejscu byłego cmentarza żydowskiego w Przeworsku.