85. rocznica wybuchu II Wojny Światowej jest okazją do zaprezentowania wybranych materiałów ze zbiorów przeworskiego Muzeum, dotyczących okupacji hitlerowskiej w Przeworsku.
Niezwykle interesujące są afisze, plakaty i obwieszczenia wojenne z lat 1939-1944. Każdy aspekt życia codziennego znajdował w nich odzwierciedlenie. W ludzkiej świadomości najbardziej utrwaliły się afisze z listami zakładników i listami rozstrzelanych, „afisze śmierci” były stałym elementem obecnym na przeworskich ulicach. Źródła te są dzisiaj dowodem niemieckich zbrodni popełnionych na Polakach.
Kolejny rodzaj plakatów i afiszy to ten, dotyczący pracy przymusowej dla Polaków na terenie III Rzeszy, w kolportowanych materiałach opisywano komfortowe warunki pracy oraz godziwe wynagrodzenie. Przymusowe roboty stały się zmorą miejscowej ludności, Niemcy organizowali łapanki, najczęściej w niedziele i święta pod przeworskimi kościołami.
Bardzo cennym źródłem z czasów okupacji są albumy z fotografiami cukrowni, wykonane w 1940 r. przez Władysława Ruta, przeworskiego fotografa, powstałe na zamówienie ówczesnego Treuhändera (administratora) – zarządcy cukrowni Ukraińca Aleksandra Skrypczenki. Cukrownia w czasie okupacji znajdowała się pod zarządem powierniczym niemieckim, funkcjonowała w organizacyjno-prawnych ramach spółki akcyjnej. Uruchomiono wówczas olejarnię wykorzystując stare prasy z ordynacji księcia Lubomirskiego, uruchomiono marmoladziarnię, wykorzystując plantacje rzewienia (rabarbaru) z pól ordynackich.
Zachowały się również źródła dotyczące życia codziennego na terenie Przeworska i powiatu przeworskiego, gdzie wprowadzona została „Karta Rozpoznawcza” – Kenkarte – dla wszystkich nie niemieckich mieszkańców Generalnej Guberni, którzy ukończyli 15 rok życia. Przy odbiorze kenkarty pobierano odciski środkowego palca obu rąk i umieszczano je na karcie rozpoznawczej. Podczas łapanki brak karty w najlepszym wypadku kończył się wywiezieniem na roboty do Niemiec, w najgorszym – obozem koncentracyjnym i śmiercią.
Na terenie Generalnego Gubernatorstwa istniał obowiązek pracy, obejmujący Polaków w wieku od 18 do 60 roku życia, następnie objął osoby od 14 do 70 roku życia. Od 1943 r. do pracy zmuszano nawet 10 letnie dzieci. Karta Pracy „Arbeitskarte”, w którą zaopatrzony był każdy pracownik pokazywana była u pracodawcy. W Przeworsku na pracę można było liczyć głównie w państwowych urzędach, na kolei, transporcie, i na poczcie. Wszystkie te placówki kierowane były przez Niemców a oferowane Polakom stanowiska miały charakter podrzędny.
Zachowane w zbiorach muzeum okupacyjne fotografie pokazują niszczenie zabytków na terenie Przeworska, m.in. pomnik króla Władysława Jagiełły. Władze okupacyjne zadecydowały o usunięciu pomnika, posąg zrzucono z cokołu, na szczęście nie rozbito rzeźby. Pracownicy magistratu: Świtalski Stefan, Franciszek Jung i Roman Czech ukryli rzeźbę króla Władysława Jagiełły w stajni miejskiej, gdzie przeleżała całą wojnę.
Małgorzata Wołoszyn
Muzeum w Przeworsku